استخرهای ناایمن و خاموشی چاه‌ها؛ کابوس تازه کشاورزان
خبرگزاری مهر، گروه استانها- حسین نوری: صدای تشنگی زمین‌های کشاورزی از هر گوشه به گوش می‌رسد. کاهش بی‌سابقه بارش‌ها، بالا رفتن دما و استمرار دوره‌های خشک، حیات اقتصادی و اجتماعی شهرستان‌هایی همچون بردسکن، خلیل‌آباد، کاشمر و کوهسرخ را با تهدیدی جدی روبه‌رو کرده است؛ تهدیدی که نه تنها حجم تولیدات را کاهش داده، بلکه بنیان معیشت هزاران کشاورز را به لرزه انداخته است.
در چنین شرایطی، استخرهای کشاورزی به عنوان ذخیره‌گاه‌های طلای مایع، یعنی آب، به یکی از مهم‌ترین امیدهای تداوم کشت و کار بدل شده‌اند. این استخرها می‌توانند در روزهای بی‌آبی، همچون سپری محافظ، مزارع و باغ‌ها را از تشنگی برهانند و جریان حیات را در رگ‌های زمین جاری سازند.
با وجود این نقش حیاتی، چهره استخرهای کشاورزی در خراسان رضوی چندان بی‌عیب و نقص نیست. بخش قابل توجهی از آنها بدون مجوز احداث شده و بخش دیگری نیز استانداردهای لازم ایمنی را ندارد؛ معضلی که خطرات جانی، حوادث غم‌انگیز و اتلاف منابع را به همراه داشته است.
کشمکش میان ضرورت احداث و الزام رعایت اصول فنی، به جدالی میان مدیران، کارشناسان و کشاورزان انجامیده است. برخی بر نقش غیرقابل انکار این سازه‌ها در مدیریت آب تأکید دارند و برخی دیگر، از پیامدهای فنی و محیط‌زیستی آن به شدت انتقاد می‌کنند.
با نگاهی میدانی به شهرستان خلیل‌آباد، به چالش‌های موجود در احداث و بهره‌برداری از استخرهای کشاورزی، تأثیر سیاست‌های کلان بر کوچک‌ترین واحدهای کشاورزی، و صدای بی‌پرده کشاورزانی که میان امید و ناامیدی دست و پا می‌زنند، می‌پردازد.
براساس آمارها، در حالی در تمامی شهرستان‌های خراسان رضوی استخرهای کشاورزی با حجم بسیار زیاد احداث شده‌اند که درصد قابل توجهی از آنها فاقد مجوز و غیرمجاز هستند؛ این وضعیت به وضوح نشان دهنده چالش‌های بزرگ در مدیریت منابع آبی و عدم نظارت کافی بر ساخت و بهره‌برداری از این استخرهاست. در حالی که کشاورزان برای تأمین آب مزارع خود به این استخرها وابسته‌اند، بسیاری از آنها در شرایط ناایمن و غیرقابل پیش‌بینی قرار دارند.
احداث استخر در شرایط خشکسالی از ضروریات است
گرچه احداث استخرهای آب در شرایط خشکسالی ضروری به نظر می‌رسد اما به شدت با ایجاد استخرهایی که حجم غیرمتعارف دارند، مخالفت می‌شود.
محمود شبان، مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد در همین رابطه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: هر استخری که در داخل باغ‌های کشاورزی ظرفیت دو مدار آبیاری را داشته باشد، نه تنها ضروری، بلکه واجب است؛ این استخرها به ما کمک می‌کنند تا در زمان قطعی برق و دوران خشکسالی، مدارهای آبیاری را به‌خوبی تنظیم و از بروز مشکلات جلوگیری کنیم.
شبان با اشاره به مسائل قانونی مربوط به ساخت استخرها، بیان کرد: حجم استخرها باید به گونه‌ای باشد که مدیریت مصرف آب را تسهیل کند و برای گیاهان نیز مشکلی ایجاد نکند.
وی با بیان اینکه کشاورزانی که در مدیریت مصرف آب موفق بوده‌اند، با مشکلات کمتری مواجه شده‌اند، خاطرنشان کرد: تمام استخرهای موجود در شهرستان شناسایی و مورد بازدید قرار گرفته‌اند و تعدادی از آنها به لحاظ ایمنی دارای مشکلاتی بوده که تذکرات لازم به آنها داده شده است.
مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد همچنین به پیگیری قانونی استخرهایی که حجم‌های نامتعارف دارند اشاره کرد و گفت: تاکنون ۷۲۰ استخر در شهرستان شناسایی شده که ۱۰ درصد از آنها فاقد ایمنی لازم هستند.
وی مشکل عمده استخرها را در ایمنی و نبود حفاظ دانست و افزود: بخش کشاورزی به شدت تحت تأثیر خشکسالی و تغییرات اقلیمی قرار گرفته است؛ ما بارها به کشاورزان هشدار داده‌ایم که اگر می‌خواهند در این حوزه به فعالیت ادامه دهند و تولید داشته باشند، باید حتماً از روش‌ها و سیستم‌های نوین آبیاری در باغات خود استفاده کنند.
اگر کشاورزان به روش‌های سنتی و بدون توجه به نظرات کارشناسان ادامه دهند، با توجه به خشکسالی‌های شدید در ۲ یا ۳ سال آینده از چرخه کشاورزی خارج خواهند شد.
خلیل‌آباد یکی از شهرستان‌هایی است که با خشکسالی‌های شدید دست و پنجه نرم می‌کند و بخش کشاورزی با چالش‌های جدی روبه‌رو است.
شبان همچنین به انتقادات کارشناسان حوزه آب نسبت به ایجاد استخرهای کشاورزی اشاره کرد و گفت: اگرچه بسیاری از این کارشناسان مخالفت‌های شدیدی دارند، اما من آمادگی دارم با آمار و ارقام دقیق نشان دهم که انتقادات آنها نادرست است.
وی گفت: در شهرستان خلیل‌آباد تصور می‌شود که استخرها از آب سفره‌های زیرزمینی پر می‌شوند، در حالی که این‌طور نیست؛ کشاورزان حقابه‌ای از رودخانه‌های فصلی دارند که در این استخرها ذخیره‌سازی می‌کنند و در تابستان و شرایط گرمای شدید از آن استفاده می‌کنند.
مدیر جهاد کشاورزی خلیل‌آباد اظهار کرد: یکی از عواملی که توانسته است کشاورزی در شهرستان خلیل‌آباد را نسبت به سایر شهرستان‌ها حفظ کند، وجود همین استخرها بوده است.
شبان گفت: واقعیت این است که بدون وجود استخر، امکان کشاورزی و مدیریت بهینه آب وجود ندارد و در حقیقت، استخرها یکی از ملزومات اساسی برای موفقیت در کشاورزی به شمار می‌روند.
لزوم مدیریت صحیح و قانونی در ساخت استخرها
در ادامه محمود سرشتی یکی از کارشناس جهاد کشاورزی شهرستان خلیل آباد در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن تأکید بر لزوم مدیریت صحیح و قانونی در ساخت استخرها، خواستار اجرای سیستم‌های نوین آبیاری شده‌اند. آنها بر این باورند که اگر کشاورزان نتوانند به درستی منابع آبی خود را مدیریت کنند، با مشکلات جدی در تأمین آب و تولید محصولات مواجه خواهند شد.
کارشناس جهاد کشاورزی خلیل آباد در ادامه بیان کرد: از سوی دیگر، فقدان مجوز و نظارت بر استخرها باعث بروز حوادث ناگوار از جمله غرق‌شدگی شده است.
وی گفت: خاموشی چاه‌های کشاورزی خلیل آباد در تابستان برای محصولات کشاورزی تنش آبی ایجاد کرد و کشاورزان شهرستان، در کنار سختی‌های کارشان با کاهش شدید محصول باغات و مزارع خود روبرو شدند.
سرشتی بیان کرد: امروزه صنعت برق نقش مهمی در بخش‌های مختلف به ویژه بخش کشاورزی ایفا می‌کند. اکنون بخش عمده‌ای از کشاورزان از چاه‌های کشاورزی برای آبیاری زمین‌ها و مزارع خود استفاده می‌کنند که این چاه‌ها نیز به وسیله برق روشن می‌شوند و کار آبیاری را انجام می‌دهند.
این کارشناس جهاد کشاورزی در ادامه اظهار کرد: این در حالی است بر اساس مصوبه هیئت وزیران برای جبران کمبود برق در روزهای تابستان امسال چاه‌های کشاورزی چند ساعت در روز خاموش شدند؛ تصمیمی کشوری که اثرات محلی بسیار مخربی بر کشاورزی خلیل‌آباد به ویژه خرده‌مالکی برجا گذاشت.
وی گفت: این مصوبه در حالی به مرحله اجرا رسیده که بسیاری از کشاورزان معتقدند خاموشی چاه‌های کشاورزی در زمان برداشت محصول یکی از مهم‌ترین معضلات و مشکلات پیش روی بخش کشاورزی است و ضررهای بسیاری را به این بخش وارد می‌کند.
بی‌آبی و خاموشی چاه‌ها؛ نفس‌های آخر باغ‌های خلیل‌آباد
در ادامه رضا خراشادی، کشاورز خلیل آبادی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: وقتی زمین ترک خورده زیر پاهایم، از تشنگی می‌نالد. می‌دانم که اگر همین اندک آبی که در استخر مانده، تمام شود، نه انگوری می‌ماند و نه باغی که سال‌ها با دستان خودم بارور کرده‌ام.
کشاورز خلیل آبادی بیان کرد: هر بار که مسیر مدار آبیاری‌ام به جای ۱۲ روز، ۱۹ روز می‌شود، اضطرابم مثل سایه پشت سرم می‌آید. در این فاصله طولانی، نه قطره‌ای باران داریم و نه برقی که پمپ چاه را بگرداند. فقط برگ‌های زرد و میوه‌های چروکیده است که هر روز بیشتر جلوی چشمم می‌ریزد.
وی گفت: خاطرم هست برای ساخت همین استخر، زمین فروختم، وام گرفتم و شب و روز کار کردم. حالا که می‌گویند استاندارد ندارد یا باید اصلاح شود، می‌ترسم توان مالی‌اش را نداشته باشم. اگر کمک و راهکاری عملی نباشد، همه این زحمت‌ها مثل آب روی خاک خشک گم می‌شود.
خراشادی گفت: انگورهایی که روی زمین ریخته‌اند دیگر حتی به درد دام هم نمی‌خورند. وقتی محصولم نابود شود، دخل و خرج زندگی‌ام هم به‌هم می‌ریزد. دیگر پولی برای شهریه بچه‌ها، قسط بانک یا حتی خرید بذر و کود سال بعد نمی‌ماند.
این کشاورز ادامه داد: ما کشاورزان از مسئولان هیچ‌چیز اضافه نمی‌خواهیم، فقط می‌خواهیم همان آبی که حق‌آبه ماست، به‌موقع برسد و چاه و استخرهایمان امن بماند. اگر پنل خورشیدی یا سیستم آبیاری نوین لازم است، تسهیلاتی بدهند تا بتوانیم تهیه کنیم. ما تا آخرین توان‌مان برای زنده نگه‌داشتن این خاک می‌جنگیم، اما بی‌آب، همه چیز از بین می‌رود.
خسارت یک هزار و ۱۳۰ میلیارد خاموشی چاه‌های کشاورزی در خلیل‌آباد
امسال قطعی برق به صورت روزانه انجام می‌شد رقم خسارت به یک هزار و ۱۳۰ میلیارد تومان رسید، علی‌رغم این خسارت سنگین که به محصولات کشاورزی وارد شد، بالغ بر ۱۵ میلیارد تومان خسارت از محل سوختن موتورپمپ‌های چاه‌های کشاورزی وارد شد.
موتورپمپ‌های ۳۷ چاه موتور بخش کشاورزی بعضاً یک تا سه بار بر اثر قطعی و وصل کردن برق چاه‌های کشاورزی سوخته است که این سوختن موتورپمپ‌ها هزینه زیادی را بر کشاورز متحمل کرد.
تنها راهکاری که برای مقابله با قطعی برق چاه موتورها پیش‌بینی می‌شود بحث اجرای پنل‌های خورشیدی است، که خوشبختانه شهرستان خلیل‌آباد در بحث اجرای پنل‌های خورشیدی در سطح استان خراسان رضوی از شهرستان‌های پیشرو بود.
واقعیت این است که آینده کشاورزی در مناطق خشک، بدون مدیریت هوشمندانه منابع آبی و بهره‌گیری از روش‌های نوین آبیاری، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. استخرها اگرچه می‌توانند ابزاری نجات‌بخش باشند، اما بی‌توجهی به اصول فنی، آنها را از یک فرصت، به یک تهدید بدل می‌کند.
سیاست‌گذاران باید به جای اقدامات مقطعی، به دنبال برنامه‌ریزی‌های جامع باشند؛ برنامه‌هایی که هم ایمنی و بهره‌وری را تضمین کند و هم اعتماد و مشارکت کشاورزان را جلب نماید. در این میان، حمایت جدی از انرژی‌های جایگزین مانند نصب پنل‌های خورشیدی می‌تواند نجات‌بخش باشد. اگر کشاورزان آموزش و حمایت لازم را دریافت کنند و زیرساخت‌ها به‌روز شوند، خلیل‌آباد می‌تواند از تهدید خشکسالی فرصتی بسازد برای توسعه‌ای متوازن و پایدار.
شاید روزی فرا برسد که دیگر اخبار مربوط به بحران آب و بی‌حاصلی جای خود را به گزارش‌هایی از شکوفایی باغ‌ها، پایداری معیشت‌ها و رونق زمین‌های سبز بدهد؛ روزی که هم کشاورز، هم مدیر و هم زمین، در یک مدار مشترک همزیستی قرار بگیرند.
